کتاب‌های قدیمی از جمله میراث گران‌بهای بشر است که در نگه‌داری و حفظ آن تلاش‌های بسیاری صورت می‌گرفته است و امروزه هم این تلاش‌ها ادامه دارد. یکی از علل این توجه به کتاب‌های قدیمی این است که مؤلفه‌ا‌ی اساسی و مهم در احیا و حفظ فرهنگ و تاریخ مردم یک سرزمین هستند و به‌عبارت دیگر، شناسنامه یک ملت است. از همین جهت تلاش‌های زیادی برای حفظ آن‌ها از خطرات مختلف مثل پارگی، آفت‌زدگی و... می‌شود. نمونه‌ای از این آثار، کتاب‌های تاریخی یا نسخ خطی است که به زبان‌های مختلف نوشته شده و معمولا بیشتر از سایر کتاب‌ها مورد مرمت و بازسازی و حفاظت قرار می‌گیرد. به‌عنوان مثال می‌توان به کتاب‌های قدیمی زبان کردی اشاره کرد که یکی از میراث گران‌بهای تاریخ و فرهنگ ایرانی و کردی می‌باشد. این کتاب‌ها معمولا به نسخ خطی، چاپ سنگی یا حتی چاپ‌های جدید هم موجود است که توسط مجموعه‌های چاپی مثل مجموعه کهن منتشر می‌شود. در ادامه این مطلب به بررسی قدیمی‌ترین کتاب‌های کردی پرداخته شده است.
قوم کرد و زبان کردی، اگر نگوییم قدیمی‌ترین اما می‌توانیم بگوییم جزو قدیمی‌ترین زبان‌ها و قوم‌های ایرانی هستند که قدمتی به بلندای تاریخ دارند. زبان کردی را پختگی زبان مادی می‌دانند. این زبان با گویش‌های مختلف خودش از در غرب ایران در دوره فتوحات مسلمانان دوباره شکل گرفت. در همین راستا کهن‌ترین نوشتاری که در دوران جدید وجود دارد، مربوط به رباعیات باباطاهر همدانی ملقب به عریان است که با گویش کردی مربوط به جنوب سروده شده است. باباطاهر، شاعر و عارف همدانی است که با استفاده از فولکوری یا فهلوی اشعارش را خوانده. او متعلق به قرن پنجم است. اشعار او، قدیمی‌ترین سندی است که امروزه از زبان کردی موجود است. اما این روند تا سده‌های هفدهم و هجدهم برقرار است و به‌طور کلی آثاری به‌صورت نوشتاری به زبان کردی در اختیار نیست.
کتاب دیگری که جزو کتاب‌های کهن کردی محسوب می‌شود و متعلق به پانصد سال قبل است، می‌توان به کتاب «شرف‌نامه بالقیسی» که اثر شرف‌خان بدلیسی است، اشاره کرد. محتوای کتاب در واقع اشاره به تاریخ مفصل کردستان است و در همین حین، نگاهی اجمالی به زندگی و شخصیت چند امیر و حاکم دارد که صاحب قلم و اهل فرهنگ بودند. نگارش کتاب چند سال به‌طول انجامید و سرانجام در سال 1597 تمام شد. زبان کتاب به فارسی است و یکی از منابع اصلی ایرانیان و خصوصا کردها در شناخت تاریخ این قوم دلاور است.
در کنار این اثر، یکی دیگر از آثار کهن با محوریت منظوم، که متعلق به 400 سال پیش است دیوان «مه م و زین» است. این منظومه اثر احمد خانی است که بعد از وی «هه ژار موکریانی» کتابش را به کردی گویش مکریانی ترجمه کرد و سپس بعد از او هم رسول کریمی به فارسی آن را برگرداند. این کتاب را می‌توان یک شاهنامه دانست. ژانر کتاب عاشقانه است. موضوع آن برمی‌گردد به پادشاهی کرد که بر یک جزیره به‌نام بوتان فرمانروایی می‌کرد. پادشاه دو خواهر به نام‌های زین و ستی داشت. از طرفی دو پسر در قصر پادشاه بودند که تاج‌الدین و مه م نام داشتند و جوان، تنومند بودند. یک روز در حین یک مراسم این دو خواهر و دو پسر همدیگر را می‌بینند و عاشق آن یکدیگر می‌شوند. این دو برادر تصمیم می‌گیرند به خواستگاری دو خواهر بروند. ابتدا تاج‌الدین به خواستگاری می‌رود و با ستی ازدواج میکند. اما با سعایت و بدذاتی یکی از غلامان، شاه مانع ازدواج مه م و زین می‌شود که همین مسئله، هسته اصلی منظومه‌ای می‌شود که درباره آن سخن گفته شد. این کتاب از لحاظ ادبی اثری فاخر است و باتوجه به این‌که می‌توان آن را بخشی از تاریخ کردها درنظر گرفت، از اهمیت و جایگاه مهمی در بین ادبا و مردم، خصوصا کردزبانان برخوردار است. از این کتاب نسخ خطی هم وجود دارد که مربوط به 1221ق است.
یکی دیگر از آثار کهن فرهنگ کردی را می‌توان در نسخ خطی آن جستجو کرد. نسخ خطی باتوجه به این‌که بعضا نیاز به صحافی دارند که دارای مراحل مختلفی است، مراحل صحافی کتاب، دارای ملاحظاتی هستند و برخی از آن‌ها در موزه‌های ایران و کشورهای دیگر نگاهداری می‌شوند.(https://irankohan.ir/blog-bookbinding)
همان‌طور که ذکر شد، نمونه‌هایی از این نسخه‌ها مربوط به کتبی مثل دیوان «مم و زین» بود. غیر از این کتاب، آثار خطی دیگری هم موجود است که به زبان کردی می‌باشد. این آثار عبارتند از:
- منظومه‌ی سیف الملوک: این کتاب که نام دیگرش «شمشیر پادشاهان» است، یک متن کُرمانجی، می‌باشد که محتوای آن حول یک شاهزاده مصری است و به ماجراهای مربوط به وی پرداخته شده است. یک نسخه از آن در کتاب‌خانه است که آسیب زیادی دیده ولی متن آن خوانا و قابل استفاده است.
- یکی دیگر از آثار خطی، یک مجموعه فرهنگ لغت کردی کرمانجی است به‌نام «نوبهارا بچوکان» که محتوای آن تعلیم لغت عربی به دانش آموزانی با اصالت کردی است.
زبان کردی یکی از قدیمی‌ترین و کهن‌ترین زبان‌های تمدن ایران است که گذشته‌ای به قدمت مادها دارد و آثار کهنی به این زبان ارائه شده است. برخی از این آثار مربوط به تواریخ کردها یا به شکل فولکوریک بوده است. برخی دیگر ترجمانی از آثار زبان‌هایی مثل فارسی است که داستان‌های عاشقانه آن را به زبان کردی برگردانده‌اند. برخی از تاریخ‌نگاران، اولین اثر به زبان کردی را، اشعار دوبیتی یا رباعی باباطاهر همدانی می‌دانند. در روند تاریخ هم آثار دیگری مثل کتاب‌های منظوم، نسخ خطی و... ارائه شد که شرف‌نامه یکی از این کتاب‌های مهم قدیمی است.
نظر شما درباره قدیمی ترین کتاب کردی (بهترین کتاب کردی قدیمی که باید بشناسید) چیست؟