در مقاله فرهنگ و تاریخچه چاپ کتاب در ایران قصد داریم همه جوانب چاپ کتاب در ایران را از گذشته تاکنون مورد بررسی قرار دهیم. اوایل قرن شانزدهم در دوران صفویه اولین کتاب‌هایی که در ایران چاپ شد عمدتاً متون مذهبی از جمله قرآن، کتب دعا و رساله‌های دینی و همچنین کتاب‌هایی در زمینه ادبیات فارسی و تاریخ ایران است. که در عصر صفویه بسیاری از ایرانیان با کار چاپ و معنای آن آشنایی پیدا کردنند. در آن زمان این کتاب‌ها در دست اشخاص مهم قرار می‌گرفت و عموم مردم از آن نمی‌توانستند استفاده کنند.
امروزه بسیاری از صنایع پیشرفت‌های زیادی کردهاند، یکی از نمونه صنایعی که پیشرفت چشمگیری داشته صنعت چاپ در ایران است. پیدایش صنعت چاپ در ایران را می‌توان به قرن نوزدهم که چاپ به لیتوگرافی معرفی شد، جستجو کرد. به این صورت که در این قرن دوران ولایتعهدی عباس میرزا نایب السلطنه بود. در آن زمان فردی به نام «میرزا محمد زین العابدین شیرازی» به همراه ۳ نفر دیگر برای تحصیل و یادگیری صنعت چاپ راهی اروپا و کشور انگلستان شدند. عباس میرزا که در آن زمان حکمران آذربایجان بود، دستور داد تا از کشور روسیه چند ماشین چاپ وارد ایران کنند. در نهایت زمانی که زین العابدین تبریزی از سفر به اروپا بازگشت، توانست با حمایت عباس میرزا، اولین چاپخانه‌های صنعتی را در ایران بر پا کنند. روشنفکران ایرانی با برقراری ارتباط بیشتر با دنیای غرب، اهمیت آموزش مدرن را درک کردند. در نتیجه، آنها شروع به تأکید بر ترجمه و انتشار موضوعات جدید و ارزشمند کردند.
در این کتاب‌ها خطاهای متعدد رخ می‌داد اما باز هم به عنوان یک دستاورد مهم در جایگاه ویژه‌ای قرار می‌گرفت. با استفاده از این تخصص جدید و ابزار به‌روز این فناوری نوآورانه را رشد دادند. با گذشت زمان، روش‌های سنتی به تدریج با تکنیک‌های پیچیده‌تر مانند چاپ افست و چاپ دیجیتال جایگزین شدند. این پیشرفت‌ها نه تنها کارایی فرآیند چاپ را افزایش داد، بلکه دامنه مواد قابل چاپ را نیز گسترش داد.
یکی از قدیمی‌ترین و ارزشمندترین دستاوردها در ایران صنعت چاپ است، که ارتقای این صنعت در توسعه صادرات کالاها و محصولات تولیدی در ایران موثر بوده است. تقاضای اطلاعات یکی از ضروریات زندگی اجتماعی است و هیچ کس نمی تواند اهمیت مطبوعات به ویژه کتاب را در این زمینه نادیده بگیرد. به همین سبب اهمیت صنعت چاپ در حفاظت از تاریخ، زبان و آداب و رسوم بسیار بااهمیت است. اگر این صنعت به معنای امروزی پیشرفته نمی‌شد از لحاظ رشد فکری و فرهنگی و دانستن در مورد گذشتگان بشریت به این جایگاه نمی‌رسید.
حفظ میراث فرهنگی ارزشمند یک ملت به شدت بر توانایی باز تولید نسخه‌های خطی، اسناد تاریخی و آثار ادبی متکی است. علاوه بر این، این صنعت با فراهم کردن فرصت‌های شغلی برای طیف گسترده‌ای از متخصصان، از جمله نویسندگان، ویراستاران، طراحان و تکنسین‌ها، به پیشرفت اجتماعی کمک کرده است.
یکی از مهم‌ترین اتفاق‌هایی که در جهان رخ داده و به موجب آن، انقلاب عظیمی در فرهنگ و رشد جامعه ایجاد شده، اختراع دستگاه چاپ با حروف‌های مستقل بود .با اختراع اولین چاپگر به تدریج کتابهای مختلف در جهان چاپ شدند و فرهنگ کتاب‌خوانی در گذر زمان تبدیل به یک امر مهم و کار ساز در رشد و توسعه فردی و جامعه شد. اولین کتاب چاپ شده در ایران بر اساس مدارک موجود، کتاب زبور داوود یا ساغموس بوده است که در سال ۱۶۳۸ به زبان و خط ارمنی در شهر جلفای اصفهان به چاپ رسیده است. این کتاب که ۵۷۲ صفحه دارد به دست کشیشان ارمنی به چاپ رسید. اما پیشرفت بزرگ در زمینه فناوری در صنعت چاپ کتاب، روزنامه و غیره از زمان سلطنت عباس میرزایی قاجار و مصادف با جنگ ایران و شوروی سابق آغاز شد.
اولین چاپخانه کتاب در ایران با حروف سربی کار می‌کرد که کتاب فتح نامه را با چاپ سربی منتشر کرد. در دوران نهضت مشروطه در حکومت قاجار، به دلیل گرایش مردم به سیاست و خواندن مسائل سیاسی روز، صنعت چاپ روزنامه و کتاب در ایران توسعه پیدا کرد. تقاضا روزبه‌روز برای داشتن کتاب و دریافت اطلاعات بیشتر از قبل می‌شد. تا این که در دهه پنجاه ایران کتابهای درسی مدارس و دانشگاه‌ها با چاپ لاینوترون به چاپ رسیدند که تحول عظیمی در صنعت چاپ در ایران بود. از سال ۱۳۵۷ صنعت چاپ کتاب در ایران به دلیل معرفی ابزارها و فناوری‌های جدید به ویژه استفاده از رایانه‌ها، رشد جمعیت و رشد سریع نسل‌های جدید و نیاز به آموزش، توسعه دانشگاه‌ها و آموزش عالی رشد فراوانی داشته است.
آقا میرزا عبدالمطلب نقاش باشی اصفهانی اولین فردی در ایران بود که برای یادگیری چاپ تصویری راهی اروپا شد. بعد از یادگیری اصول چاپ تصویری به کشور بازگشت و اولین کتاب مصور در ایران که «لیلی و مجنون» نام داشت در سال ۱۲۵۹ هجری قمری به چاپ رساند. تصاویر آن با مرکب چاپ ترسیم و با دست رنگ‌آمیزی شد. سپس کتابی به نام دیوان فضولی بغدادی و بعد از آن کتاب روضه المجاهدین به چاپ رسید.
در عصر دیجیتال امروزی که پلتفرم های الکترونیکی بر مصرف اطلاعات غالب هستند، صنعت چاپ نقش تاثیرگذار خود را به عنوان یک وسیله ارتباطی قدرتمند حفظ می کند. مواد چاپی مانند روزنامه‌ها، مجلات، کتاب‌ها و سایر نشریات همچنان منابع قابل اعتماد اطلاعات هستند. آنها فرصت‌هایی را برای بررسی کامل فراهم کرده و توسعه تفکر تحلیلی را تشویق می کنند. به طور کلی هیچ عنصری نمی‌تواند جایگاه کتاب و ارزش آن را پایین بیاورد.
در دهه‌ها و سده‌های گذشته چاپ کتاب بسیار محدود بود و تنها قشر روشنفکر یا تحصیل کرده به چاپ کتاب اقدام می‌کردند. اما در ده‌های اخیر روند چاپ کتاب به سرعت تغییر کرده است. با ظهور اینترنت آگاهی افراد مختلف از فرایندهای چاپ کتاب بیشتر شده است و امروز میلیون‌ها کتاب در هر سال در سراسر جهان به چاپ می‌رسد. که مراحل چاپ کتاب در ایران به این صورت انجام می‌شود.
• مرحله اول، که تالیف یا ترجمه کتاب و ویرایش نام دارد، نویسنده یا مترجم باید کتاب را تالیف یا ترجمه نماید. شاید این مرحله بسیار ساده به نظر برسد اما اصلی‌ترین بخش چاپ کتاب به شمار می‌رود زیرا خواننده زمانی که کتاب می‌خواند باید آن مطالب، از نگارشی درست و نوشتاری صحیح برخوردار باشد بهتر است کتاب خود را چند بار بخوانید تا بهترین نسخه از آن را تهیه کنید. پس از اتمام نوشتن یا ترجمه کتاب باید آن را ویرایش کنید. در مرحله نخست خود نویسنده یا مترجم کتاب را بازخوانی کرده و موارد مشکل دار را رفع میکند.
• پس از دریافت کتاب از مترجم یا نویسنده، ناشر شما کتاب را برای ویراستاری ارسال میکند که می‌تواند تنها شامل ویراستاری نگارشی باشد یا اینکه ویراستاری ادبی یا علمی نیز با توجه به محتوای کتاب روی آن انجام گیرد.
• پس از انجام ویراستاری، صفحه‌آرایی کتاب صورت می‌گیرد و کتاب در یک قالب استاندارد همانند قطع رقعی، وزیری، رحلی، خشتی و یا سایر قطع‌های مرسوم قرار می‌گیرد. صفحه‌آرایی یا Page Layout هنر چیدمان و ترکیب بندی محتوای متنی، تصویری و دیگر عناصر موجود در یک صفحه به صورت اصولی و زیبا در کنار هم برای خوانش بهتر مطالب است.
• مجوز شابک از خانه کتاب، مجوز فیپا از کتابخانه ملی و مجوز انتشار از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گرفته می‌شود. قبل از چاپ کتاب دریافت این مجوزها الزامی است.
• آخرین و مهم‌ترین مرحله چاپ کتاب، فاکتورهای چاپی و صحافی آن بوده که این بخش تاثیر زیادی در کیفیت کتاب چاپ شده دارد که بیشترین هزینه کتاب نیز در این بخش صرف می‌شود. بنابراین داشتن همکاری بین نویسنده و مترجم با ناشر مهم خواهد بود تا در انتخاب جنس کاغذ، گرم کاغذ، نوع صحافی و هزینه چاپ و نشر با یکدیگر همکاری کنند.
چاپ دیجیتال روشی مدرن است که انواع مختلفی از فنون چاپ از جمله چاپ جوهر افشان و لیزری را در بر می گیرد. در چاپ دیجیتال تصاویر با استفاده از فایل‌های دیجیتال مثل PDF به طور مستقیم به چاپگر ارسال می‌شوند. با این کار دیگر نیازی به پلیت چاپ نیست و باعث صرفه جویی در وقت و هزینه می شود. چاپ دیجیتال امکان تغییر سریع را فراهم کرده و امکان چاپ بر حسب تقاضا را می‌دهد. برای کارهای کوچک نیز عالی بوده و می‌توان حتی یک بار چاپ انجام داد. اگر چاپ دیجیتال را برای کاری متناسب انتخاب کنید، می‌تواند روشی مقرون به صرفه باشد و همچنان چاپ‌هایی با کیفیت بالا و مشابه با سایر گزینه‌های چاپ و از جمله چاپ تیراژ بالا، تولید می کند. البته برای چاپ تیراژ بالا روش دیجیتال مناسب نیست در این صورت باید از دستگاه‌های به‌روز و پیشرفته روش سنتی مانند افست استفاده کرد.
در مقاله فرهنگ و تاریخچه چاپ کتاب در ایران سعی کردیم اطلاعات مختصر اما مفیدی در این باره را در اختیارتان قرار دهیم. و شما حال با تغییراتی که در این باره رخ داده است آشنا هستید. چاپ کهن با به‌روزترین تجهیزات چاپی در خدمت شما است.
نظر شما درباره فرهنگ و تاریخچه چاپ کتاب در ایران چیست؟