انسان‌ها برای کسب اطلاعات از ابزارها و قالب‌های مختلفی استفاده می‌کنند. امروزه این ابزارها گسترده‌تر شده و موبایل‌ها، تبلت‌ها، تلویزیون و لبتاپ و به‌طور کلی ابزار رسانه‌ای نقش مهمی را در انتقال داده‌ها ایفا می‌کنند. اما علاوه‌بر این موارد مهم‌ترین ابزار انتقال داده‌ها به مغز انسان‌ها، کتاب است. کتاب‌ها در طول تاریخ مرجعی قوی و ماندگار برای کسب دانش و اطلاعات بودند که جایگاه ویژه‌ای در شکل‌گیری فرهنگ و تمدن ملل مختلف دارند. موضوعات کتاب‌ها متفاوت است و در حیطه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی، مذهبی، علمی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی و سایر عناوین نگارش شده‌اند. علم بشری از گذشته تا به امروز بیش از هر مدیوم دیگری، مدیون کتاب است چرا که قدمتی به بلندای تاریخ دارند. از همین جهت می‌توان تنوعات موضوعی و شکلی مختلفی را در کتاب‌ها مشاهده کرد. کتب مرجع، سفرنامه‌ها، کتاب‌های علمی و آموزشی، تاریخ‌نامه‌ها، خاطرات و سایر قالب‌ها نمونه‌هایی از انواع کتاب‌ها هستند که داده‌های جالب توجهی را به مخاطبان خود ارایه می‌کنند. از بین این کتاب‌ها یک نوع خاصی وجود دارد که محتوای آن هم نکات قابل توجهی دارد. کتاب بیاض که از نام آن هم مشخص است یک نمونه از کتاب‌های دارای محتوای خاص است که مورد استقبال مخاطبین خاص خودش قرار می‌گیرد. در ادامه به چیستی کتاب بیاض و ویژگی‌ها، نکات پیرامون آن پرداخته شده است.
برای شناخت این کتاب لازم است ابتدا معنی بیاض را بدانیم. این لغت به معنای سفیدی، پاک‌نویس، کتاب دعا، دفترچه، مجموعه و معانی از این دست است. بیاض در اصطلاح هم به این معناست که با خط واضح بر روی کتابچه‌ای سفید و فاقد نوشته درج شده است. این کتاب‌ها را در جیب بغل می‌گذارند و از این جهت جیبی هم نامیده می‌شوند. اما به‌طور کلی و در معنای اصلی، به نوعی از کتاب‌ها گفته می‌شود که شعرها، حکایت‌ها و داستان‌های جذاب و یا نثرهای زیبا و دلنشین در آن نگارش شده است. این کتاب‌ها گاهی اوقات دارای اشعار و نوشتاری هستند که در هیچ منبع دیگری یافت نمی‌شود و این نشان از مرجع‌بودن آن‌ها و اهمیتشان در بین صاحبان خرد و اندیشه است. کتاب بیاض شامل کتب ادعیه و یا زیارت‌نامه‌ها هم می‌شود. از آثار فاخر در این حوزه می‌توان به بیاض مونس‌الاحرار اشاره کرد که قصیده‌ها و یک مجموعه قطعات ناآشنایی از شاعرانی مثل عنصری، ناصر خسرو، سنائی و مسعود سعد سلمان را داراست. البته معانی دیگری هم باتوجه به فرهنگی که اصطلاح مذکور در آن استفاده می‌شده، داشته است. مثلا در نامه‌ها یا نوشته‌های عربی، به عنوان یک اصطلاح دیوانی در نظر گرفته می‌شده و یا در عصر سلجوقی و غزنوی، به مرحله پاکنویس‌کردن فرمان پادشاهان، بیاض گفته می‌شد. از این جهت معانی متفاوتی را برای آن متصور شده‌اند. این کتاب‌ها معمولا جلدی چرمی دارند و قطع کوچک هم هستند. می‌توان گفت زمینه به‌وجود آمدن بیاض را باید در کاغذهای استوانه‌ای و بلند یا طومار مانندی دانست که برای جمع‌کردن سخنان شخصیت‌های بزرگ مثل دانشمندان و فضلا آماده می‌شده، جستجو کرد.
کتاب‌های بیاض، شکل‌ها و اندازه‌ها، طرح‌های مختلفی داشته که متناسب با محتوای آن‌ها است و در واقع محتوا باعث می‌شود که انواع مختلفی از این کتاب‌ها داشته باشیم. مثلا کتاب‌های بیاضی که دارای محتوای طبی هستند، به همین نام (بیاض طبی) خوانده می‌شوند. به همین ترتیب، بیاض دعا، بیاض نوحه و مداحی، بیاض اشعار و مواردی از این دست وجود دارد. به‌طور واضح‌تر، دفترچه‌های بیاضی وجود دارد که اشعار مربوط به یک مراسم تعزیه‌خوانی در آن نوشته شده و بازیگران تعزیه بر اساس آن می‌خوانند و نقش خود را اجرا می‌کنند. علت‌های مختلفی برای استفاده از این مدل کتاب‌ها و کتابچه‌ها وجود دارد اما مهم‌ترین دلیل آن، این است که برای استفاده خصوصا در هنگام تعزیه‌خوانی دسترسی راحت‌تری به آن وجود دارد.
نوع دیگری از دسته‌بندی این کتاب‌ها وجود دارد که به چاپی و دستی یا خطی تقسیم می‌شود. کتاب‌های بیاض که دارای قدمتی بالا هستند ابتدا به‌صورت دستی و با خط‌های خوشی نوشته می‌شدند. امروزه هم برای نوشتن دعا، تعویذات و حتی در بین متخصصان علوم غریبه به‌همین شکل نوشته می‌شود. اما نوع دیگری، به‌صورت چاپی است که معمولا شکل چاپی و به‌صورت چاپ کتاب است. بنابراین امروزه شاهد نسخ خطی از بیاض‌ها هستیم که از قرن‌های هفتم به‌جا مانده است و از طرفی امروزه بخشی از همان کتاب‌ها برای استفاده عموم متخصصان و دانش‌پژوهان به‌صورت چاپی منتشر شده است.
همان‌طور که ذکر شد کتاب بیاض ماهیتی مشخص نسبت به سایر کتب دارد و ویژگی‌های مختص به خودش را شامل می‌شود. انواع مختلف آن هم ذکر شد. در ادامه مطالب قبلی، توضیح اجمالی درباره نمونه‌هایی از این کتاب ارائه شده است.
حدود قرن سیزده و چهارده هجری، اشعار شاعران را در ماوراء النهر جمع کردند که به بیاض معروف شد.
این نوع بیاض به خطی کوفی اطلاق می‌شود که برای نگارش قرآن یا ادعیه به‌کار می‌رفته است. از طرفی، به مجموعه‌های شعری در زبان اردو هم بیاض می‌گویند.
همان‌طور که ذکر شد، کسانی که اهل تعزیه و مراسمات مذهبی مثل مرثیه‌خوانی بودند، مداحه و اشعار مذهبی خود را در کاغذهایی به این شکل می‌نوشتند. علاوه‌بر این موارد، شاهد بیاض‌هایی هستیم که مورد استفاده اطباء بوده و معمولا توضیحات مربوط به دارو و یا گیاهان دارویی، امراض را می‌نوشتند.
در حکومت شاه شجاع مظفری، شخصی به نام تاج‌الدین احمد وزیر بوده که یک کتاب بیاض مفصل از داده‌های مختلفی مثل عرفان، حدیث، شعر، ادبیات، طنز، تاریخ، ریاضیات، تصوف و موارد دیگری از علوم را جمع و گردآوری کرده است. خوش‌بختانه نسخه عکسی این بیاض هم در سال 1353ش توسط ایرج افشار به چاپ رسید.
این‌ها نمونه‌هایی از بیاض‌ها بود که نسخه اصلی آن‌ها به‌صورت مکتوب و خطی است اما ممکن است برخی موارد به‌صورت چاپی و جدید هم ارائه شده باشد. مثل کتاب بیاض سفر ایرج افشار که یادداشت‌های وی بوده و به‌صورت چاپی ارائه شده است.
از مجموعه مطالب مذکور می‌توان چنین استنباط کرد که بیاض‌ها مدارک ارزشمند و تاریخی برای یک فرهنگ و تمدن محسوب می‌شوند که ملت‌های مختلفی از جمله ایرانیان از آن برخوردارند و در تاریخ کشورمان قدمتی طولانی دارد و منبعی مناسب برای اطلاعات تلفیقی علوم مختلف مثل شعر، تاریخ، آمار و ریاضیات، عربی، عرفان و سایر علوم است.
نظر شما درباره کتاب بیاض چیست؟ (همه چیز درباره کتاب بیاض) چیست؟